Дерт М?дімкызы Ба?ыт

Д Е Р Т

1997 жылды кз айында анабек Байсеитов атындаы музыкалы колледжде дріс бе – ріп жрген Баыт тте ертемен йінен шыып автобус аялдамасына келді. Аялдамада клік ктіп трандар баршылы екен. Номер сегізінші автобус келгенде мнда трандарды кпшілігі клікке арай лап берді. йтіп-бйтіп кпшілікті екпінімен Баыт тте де автобуса ілінді-ау, йтеуір. Колледж аланы орталыында орналасан еді. Мнда ол кісі аза топтарына – сольфеджио, музыкалы сауатыны негізі, гармония, музыкалы дебиет пндерінен аза тілінде дріс беретін. Еліміз егеменді болып туелсіздік ел боланнан кейін жоары жне орта оу орындарында аза тілінде оытатын топтар ашыла бастаан еді. аза орта мектептерін бітіріп келген балалара бл те тиімді болды. Жергілікті балалар рине орыс тілін біледі. Ал ауылдан келген балалара, сіресе Монолия мен ытай елдерінен кшіп келген кісілерді балаларына орыс тілінде оу иына соады. Сондытан аза топтары ашыланы уантатын жадай болып табылады.

Сонымен, Баыт тте кабинетке кірді. Оушы студенттер лі жиналып бола оймапты. Ол кісі саатына араса сабаты басталуына лі біраз уаыт бар екен. Балалармен амандасып, ананы-мынаны сйлесіп отыранда бір ыз оытушысына арап:

– Апай, бгін Айглді туан кні!

– А… жасы екен, ттытаймын! Денсаулыы мыты болып, деген арманыа жет айналайын! – Осыдан кейін бір ызды асына шаырып, – Нргл, мына ашаны алып, жаын мадаы дкеннен кмпит алып келе ой, – деп лаына сыбырлады.

Нргл трлі-тсті фантиктерге демілеп ораан тттілерді алып келіп апайына берді.

– Рахмет Нргл, сабаымызды бастайтын уаыт болыпты, орындарыа отырыдар. Алдымен балалар, Айгл деген домбырашы ызымызды туан кнімен ттытап ояйы та мына тттілерден ала отырайы, – деп, Баыт тте Нргл келген жааы кмпиттерді столды стіне бетін ашып ойып ойды. Оушы студенттерді брі мз болып тттілерін ала бергенде Нрлан деген сырнайшы бала есікті тоылдатып, «кіруге рсат па?» деп кіріп келді.

– А, Нрлан, неге кешігіп келді? Орныа отыра ой, бдан былай кешікпе, – деп апайы Нрлана арап жымиды. Столды стіндегі тттілерді кріп Нрлан:

– Бл нені рметіне? – деп алды апайына улана арап. Отыран балаларды брі кліп жіберді.

– Айгл ызымызды бгін туан кні екен, ттытап ой, у бала, – деп апайы бл балаа сйсіне арап жымиды.

Бл топтаы балалар «аза халы аспаптар блімінде» оиды. Мнда – домбыра, обыз, сырнай, саз сырнай, сыбызы, жетіген сияты аспаптарда ойнап йренеді. Сонымен бірге оушылар музыкалы теория пндерін бірге алып жреді. Теория пндеріне – сольфеджио, музыка теориясы, музыкалы дебиеттер (Шетел музыка дебиеті, Орыс музыка дебиеті, аза музыка дебиеті жне Кеес діріні музыка дебиеті), гармония, полифония кіреді. Бл пндерді толы мегерген оушы ерте жасы маман иесі болып шыады. Баыт ттені алдында дріс алып отыран оушылар екінші курс студенттері. Сольфеджио пні трт жыл бойы, яни оу аяталанша созылады, ал баса пндерді зіні оу мерзімдері бар. Мысалы, музыка теориясын бірінші курста, гармонияны екінші курстан бастап оиды. Бгін оушылар Гармония пнінен дріс алып отыр.

– Балалар, есімізге тсірейік, гармония деген ым нені білдіреді!? – деп оытушы

оушылара арады. – Кне, Нрлан, сен айта ой.

– Гармония деген сз – йлесімділік – деген мананы білдіреді. Мысалы, бір дауыса жазылан нді екі, ш, трт дауыса салып, дыбыстарды йлестіру арылы айтуа болады. Немесе, бір дауыста берілген нге сйемелдеу партиясын жазып шыаруа болады.

– Жарайсы Нрлан, отыра ой. Ал енді мына бір дауыста берілген уенді, Мншк ызым, татаа шыып жаза ой, – деді де апайлары балалара арап, – ал сендер мына уенні тональдыын, оны рамын жне ай ндестіктен басталып ай ндестікке аяталатынын анытадар, – деп Баыт тте татаа арады.

Балалар татадаы уенді дптерлеріне жазып алды да талдай бастады.

– Ал Мншк, бл уенді зі талдап шы.

– Бл уен ре мажор тональдында жазылан. Кілт асында екі диез белгілері бар – фа-диез жне до-диез. уен негізгі ре дыбысынан басталып, сол негізгі дыбыса аяталады.

– Негізгі дыбысты не деп атаймыз жне андай ріппен белгілейміз? – деп оытушы балалара арады да, – сен айта ой айрат, – деді.

– Бл дыбысты, бл дыбысты… – деп айрат кмілжіп, басын сипап трып алды.

– Сен сабаты кп жібересі, оны себебі неде? – Апайлары айрата арап атулы трде н атты.

– Апай, ол аша тлеп оиды, сондытан, аша тлесем болды, диплом аламын деп ойлайды, – деді жанында отыран Дулет.

– анша пл тлеседе, маан десе миллион тле, эмтиханды тапсыра алмаса саан ешкім диплом бермейді балам! Ерте жасы маман боламын десе, оу оы, білмеген, тсінбеген жеріді сра. ндестіктер туралы таырыпты біз бірінші курста, теория пнінде ткенбіз. мытпасам, былтыр да саан ескерткен трізді едім, солай ма!?

– Ия апай, тсіндім, – деп айрат орнына отырып, яландай болып тмен арады.

– Апай, мен айтайыншы!

– Айта ой аракз, негізгі дыбысты алай атаймыз!?

– Тоника дейміз жне ол «Т» рібімен белгіленеді немесе бірінші сатыны белгісін оямыз – І – рим саныны белгісі.

– Енді осы уенні сольфеджиосын ндетіп, бріміз осылып айтып шыайы, – деп апайлары пианиноны асындаы орындыа отырып, уенні тоникалы шдыбыстылыын ойнап, оушылармен бірге айтты да «ре мажор» тональдыыны дыбыс атарын тменнен жоарыа жне жоарыдан тмен айтызды. – Енді р дыбысты астына ндестік белгілерін ойыдар да йлестіріп, осы уенні екінші, шінші, тртінші дауыстарын жазып крсетідер.

Баыт тте оушылара тапсырманы берді де зіні ара терге тсіп отыанын байады.

Кейінгі кезде бойында лсіздік пайда боланын да сезініп, оан сонша мн бермеп еді. Ол

алта орамалын алып мадайын сртті де орамалды кеудешесіні жаасыны астына бктеп салып ойды. «Маан не болды екен?» деп ойлап, татаа арады да:

– Балалар, Мншк ндестіктерді дрыс йлестіріп жазды ма?

– Апай, мен айтайыншы! – деп Млдір орнынан трды.

– Ал тыдайы, айта ой!

– Бл уен бір сйлемнен, екі фразадан рылады. р фраза трт тактыдан трады. Мншк бірінші фразаны тоникамен аятады, ал ол дыбыс тоника да, доминанта да бола

алады. Мен ол жерге доминантаны ояр едім. Дрыс па, апай?

– Ия, дрыс айтасы Млдір, – деп оытушылары риза болды жааы ыза. Одан кйін балалара арап, – Кім айтады, неге бірінші фразаны доминанта ндестігімен аятаан дрыс?

– Мен айтайыншы, – деп, Масат орнынан трды.

– Бріміз тыдап отырмыз, сонымен, неге? – деп, апайы сумкасынан таы бір ол орамалын алды да мадайын сртті. Ол кісі зін жайсыз сезініп отыр еді.

– йткені, бірінші фразаны доминантамен аятаса, ол уенні жаласы бар деген сз, сонымен бірге уенні йлесімділік ні баи тседі. Ал уенні соы тоникалы ндестікпен аяталады да оны аяталанын білдіріп трады.

Міне, осылайша саба тіп жатты. Алдыны атарда отыран Глнр мен Назгл апайларыны зін сонша жасы сезініп отырмаанын байаан еді. Олар апайларына бір трлі жанашырлы таныта арады. Олар «апайа суы тиіп алан сияты ой» деп ойлады.

– Балалар, бірінші курста теория курсын тіп эмтиханды брі ойдаыдай жасы тапсырдыдар. Мамандытары бойынша эмтихан алан малімдері маан «азаты балалары шін аза топтары ашыланы андай жасы болды» деп, сендерді матады. Мен де сендер шін уанып алдым, жасы болан екен. Енді міне, «Гармония» пнін аса зейін салып оысадар здері шін те жасы болады. Мені былай деп айтып отыраным, кейін з жандарынан уен шыаратын боларсыдар. Сонда дыбыстарды йлестіру арылы сол уенге сйемелдеу партиясын жазып шыара аласыдар. Сондытан бл пнді жасы мегеріп аландары здеріе жасы болады.

– Апай, сіз з жаныыздан музыка шыардыыз ба? – деп, Нрлан улана арады оытушысына.

– рине, мен араанды аласындаы музыкалы училищеде оыдым. Сонда оыпжргенімде музыка шыаруа тырысатынмын. Біра ол жазандарымды біреуге крсетуге ялатын едім. Біра, сонда да болса мемлекеттік эмтихана з шыармаммен шытым. Ол шыармам «Жас бала» деп аталады. Асар Лекеровты леіне жазылан трт дауысты хор а капелла болды. А капелла – деп, аспапты сйемелдеуінсіз орындалатын шыарманы айтады. рине, баса да шыарандарым бар. Оны здері «Музыка сауатыны негізі» жне

Балалар музыка мектебіне арналан «Сольфеджио» оу ралыны музыкалы мысалдарына берілген жаттыуларынан байаан шыарсыдар. – Апайлары біраз ндемей отырды да, – мына есепті жасы шыардыдар, енді таы бір есеп шыарайы.

– Айдын, сен шыа ой. Мына бас дауысына берілген уенді татаа жаз. Осы есепті шыарыдар содан со жаа таырыпа кшеміз. Бас дауысы дегеніміз е тменгі дауыс. Бл дауыста берілген дыбыстарды ндестіре отырып біз нені анытап шыарамыз?

– Негізгі, сопрано партиясын шыарамыз, – деп, балалар жамырай жауап берді.

Берілген музыкалы есепті брі жабылып шыарып болан со апай жаа таырыпты тсіндіре бастады.

– Жатаханада тратындарды жадайлары алай? арындары ашан жо па? – деп Баыт тте зіліс кезінде балалардан срады.

– Ой, апай, газ жо, свет жо, таматы йтіп-бйтіп далаа пісіреміз, – деді пысытау келген Айгл. – Далада жатан ш-трт кірпішті алап, соны стіне кастрюляны ойып астына от жаамыз. Баса амал жо.

– Ойбу… аратарым-ай … бл иындытардан да тылармыз, шыдадар. андай жадай болса да арындарыды ашырмадар, денсаулы деген зор байлы.

Баыт тте жмыстан шыып, автобус аялдамасына арай бет алды. «Осы маан не болды? ара терге тсіп, бойымды лсіздік билегендей болып крінеді. Дрігерге барып аралуым керек шыар,» – деп ойлай берді. Ол кісі осылайша ойлап клік аялдамасына жетті. Осы жерде осы кісі туралы айтып кеткеніміз жн болар. Осыдан ш жыл брын кйеуі Кдірхан Бкейлы мезгілсіз айтыс болды. Ол кезде елімізде иын-ыста заман басталып еді. 1986жылы Елімізді Бас секретары болан М.С.Гарбачевты жргізген «айта ру» саясаты жргізіліп, кеінен лаш жайды. аза мемлекетіні Бас секретары ауыстырылып ел ішінде наразылы туды. Соны нтижесінде мемлекетімізді астанасы Алматы аласыны студент жастары, азаымны л-ыздары бейбіт шеруін рып алаа шыты. кінішке орай бл шеру бейбіт шеруі болмай антгіске айналып, талай жастарымыз аза болды. Мндай озалыстар мемлекетімізді баса алаларында да тіп з олдаушыларын тапты. Осы тарихи, мні зор оианы нтижесі Кеестер Одаына кіретін мемлекеттерді з алдына, туелсіз мемлекет руларына ммкіндік тудырды.

Сонымен, 1991 жылы азастан туелсіз мемлекет болып жарияланды. Оан бріміз уанды, бізбен бірге бкіл лемде тратын аза халы уанды. Біра, р бастаманы з иындытары да болады ой. Елімізде нарыты экономика басталды. Ол жылдары Кдірхан ааны отбасы Талдыоран орман шаруашылыына арасты йде тратын. Орман Шаруашы —

лыыны кесесі Ардагерлер сая жайында, аланы сыртына арай орналасан. Бл кісілер кшіп келгенде мнда трт-а отбасы тратын, кейіннен трын йлер салынып, шаын ауыла айналды. Осы тосаныншы жылдардан бастап завод, фабрикалар жабылып талай ел жмыссыз алды. Соны нтижесінде, бала-шаасын асырау шін талай ел сауда-саттыпен айналыса бастады.

Тосаныншы жылдарды аяына арай білім мен медицина пл-аылы бола бастады. Тіптен ашасы жотар дрыс ем алудан алды. Кейбір ауыруханаларда соыр ішек стамасымен келген ауыруды «аша тлемесе ота жасамаймыз» деп, кмек крсетпей жатызып оятын жадайларды да естідік. Бл деген смды емес пе? Дрігер Гиппократты антын беріп трып, осындай іс-рекетке баруа болмайды ой. Мндай дрігерді дрігер деп санауа бола ма? рине, жо. Дрігер деген алдына келген зіні ас жауынан бас тартпай емдеуі міндетті. Ал білім жаына келетін болса, кілге онбайтын жадайлар жетіп артылады. Мысалы, тест тапсырып жоары бал аландар гранта ілініп пл-аысыз оиды. Ал гранта ілінбегендер, рине ке-шешесіні тапан-таянандарын тлеп оиды. Мнда, оушы балаларды екі топа блге болады. Адал, ой-рісі ке балалар оуларын жасы оып, ата-аналарыны ебектерін атайды. Ал кей балалар оу оымай, кше ыдырып, эмтихан кезінде зачет кітапшаларыны арасына екі мы, бес мыды салып тиісті бааларын алып, курстан курса тіп отырады. кінішке орай мндай жадайлар кездесіп трады. Осыны нтижесінде мынындай ой туады, – мндай оушылардан андай маман шыады? Жне, пл-аылы оу малімді де, дрігерді де здеріні тікелей міндеттерінен айырды ма деп орамын. Келешекте бл жадайды брі з арнасына тседі деп міттенемін.

ымбатты оырманым, афу тінемін, ойым блініп кеткен трізді. Сонымен, Баыт тте зін соншалыты жасы сезінбесе де Музыкалы колледжде дріс беріп жре берді. Оу жылыны басына арай мектеп малімдері медициналы сараптамадан теді. Ал ттеміз №3 мектеп интернатта да музыкадан дріс беретін еді. Бл мектепте азаты дарынды балалары шін музыка блімі мен бейнелеу блімі ашылан. Музыка блімінде фортепиано, домбыра, обыз, бас обыз, прима, сырнай класстары жмыс істейді. Баыт тте мнда теориялы пндерінен дріс береді. Осы аза мектебіне е алаш келгенінде ол кісі балалара былай деген еді:

– Балалар, мен орыс мектебін бітіріп, училищеде де, институтта да орыс тілінде оыдым.

Кейін жмыс істегенде де орыс жымында ызмет атардым. Сондытан, дріс беріп трып бір жерлерінде ателік жіберетін болсам сендер клмедер, керісінше, мені тзетіп отырыдар.

Оушы балалар апайларыны бл сынысын тсіністікпен, ндемей абылдады.

Сонымен, сараптаманы тапсыраннан кейін дрігер бл кісіге «сіз тубдиспансерге барып рентгенге тсуііз керек, йткені мына флюрографияыз тсініксіздеу болып тр» дейді. Жарайды деп, Баыт тте тубдиспансерден медициналы тексерістен теді.

– Сізге суы тиіп, тымауратып ауырдыыз ба? – деп дрігер йел срады.

– Ия, ауырдым. 94 жылдан бастап орман шаруашылыыны орталы азаны трын йлерге жылу беруді ойды. Ал біз сол шаруашылыты йінде трамыз. йге біресе рмет айным келіп, біресе Сбит інім келіп пеш салып, он тоннадан кмір жаса та йіміз бір жылынбады. Сонымен, екі ысты тастай суы йде ткіздік. Содан денсаулыыма зиян тиген шыар, – деп, Баыт тте дрігерге жадайын айтты.

– азір де сол йде трасыздар ма? – дрігер ол кісіге таырана арады.

– Жо, Аймен пкемні лы Серікті кмегімен аланы орталыынан ш блмелі птер алды. Ал з йімізді інім Нразыа сыйа тартты.

– азір оратын ештеме жо, біра ем абылдау керек. Сізге дрілерді тізімін жазып беремін, соларды абылдап, кейін тексерілуге келесіз. Мына абылдайтын дрілер мыты антибиотиктер. Тез жазылып кетесіз, – деді дрігер дрілерді тізімі жазылан аазды беріп

отырып.

– Сонда мен балалармен жмыс істеуіме болмайды ой? – деп, Баыт ттені кздері баырайып дрігерге арады.

– Жо, орпаыз. Егер емделмесеіз, дертііз асынып кетуі мумкін. Сіз дер кезінде келдііз. Ересек балалармен жмысыызды жаластыра берііз, еш уайымдамаыз, брі жасы болады.

– Жарайды, рахмет, – деп тте дрігерді кабинетінен шыып кетті.

Дертке шалдыан адам шін дрігерді сзі за ой. Сонымен, Баыт тте, дрігер жазып берген дрілерін збей абылдап жрді. Біра оны денсаулыы кннен кнге тзелер емес. Басына тскен мына жадайа арамастан ол кісі сабаын беріп жре берді. Оу орындарында азаты ана тілінде оитын балалары шін топтар ашылса да, аза тілінде жазылан бірде бір оулытар мен оу ралдары болмады. Сондытан, музыканы теориялы пндеріне арналан оулытар мен оу ралдарын аза тіліне аударып, Баыт тте з дрістерін ойдаыдай жргізіп жрді. аза мектебін бітіріп келген балалар шін бл рине тиімді болды. Мнда, музыканы теориялы пндеріне – музыка сауатыны негізі, музыка теориясыны негізі, гармония, полифония, музыка дебиеттері (аза, шетел, орыс жне кеес дуіріні дебиеттері) жатады деп, жоарыда айтып ткенмін. Былтыры жылы, яни 1996 жылы Баыт ттені «Музыка сауатыны негізі» аты оу ралы баспадан шыып жары крді. Бл Фридкинні «Музыкальная грамота» оу ралыны аудармасы болып табылады. Мнда ол кісі з жанынан ажет деп санаан он таырып енгізді, сонымен бірге, музыкалы жаттыуларына берілген мысалдара азаты композиторларыны шыармаларынан, азаты халы ндерінен жне з жанынан шыаран ндерін енгізді. Жне бл оу ралы рманазы атындаы консерваторияны ылыми кеесіні талысынан тіп, баспадан шыып жары крді. Бл ебек балалар музыка мектебіні, музыкалы колледжды, педагогикалы институтыны музыка факультетіні жне консерваторияны аза топтарында оитын балалара оу ралы ретінде сынылды. Осы «Музыка сауатыны негізі» – мен бірге Балалар музыка мектебіні 1 – 2 сыныптарыны аза топтарында оитын оушылара арналан «Сольфеджио» оу ралы да жары крді. Мнда, ол кісі азаты композиторларыны шыармаларын, азаты халы ндерін жне лем музыкасын тиімді олданана білді. Сонымен бірге, С. Елеманованы «аза музыка дебиеті» – ні бірінші блімі мен . Жмаова жне А. Кетегенованы «аза музыка дебиеті» – ні екінші блімін, сондай-а, оу бадарламасыны талабына сай И. Дубовский бастаан бірнеше алымдарды «Гармония» атты оулыын аза тіліне аудара бастаан еді. йткені, осы пндерден дріс беру шін тетін таырыптарды орыс тілінен аза тіліне аударып, арапайым жаты тілде оушылара тсіндіру ажет.

Сонымен, уаыт тіп жатты, Баыт ттені денсаулыы тзелер емес. Ел ішінде мынандай сз бар «еврей халы – аурамын-ау – деп дрігерге барады екен, орыс халы, жтеліп алса дрігерге аралады екен, ал біз, яни аза халы шып-жыыланда ана ліп-талып дрігерді алдына барады екенбіз». Бл рине, бекер айтылмаан. Келе-келе Баыт ттеміз дріс беріп отырып орнынан зер тратын жадайа жетті. Бл кезе 1997 жылды